Değerli Okuyucular:

Her yıl 15 Mayıs, KÜRT DİL BAYRAMI olarak kutlanmaktadır. Kürt milliyetçisi, dilbilimci, yazar, diplomat ve siyasetçi Celadet Ali Bedirxan, 15 Mayıs 1932 tarihinde HAWAR dergisini çıkarır. İlk 23 sayıda Arap harflerinin yanı sıra Latin harflerine de yer veren Celadet Ali Bedirxan, 24. sayıdan itibaren sadece Latin harflerini kullanır.

Celadet Ali Bedirxan

Günümüzde kullanılan Latin karakterli Kürt alfabesi, Celadet Ali Bedirxan’ın ilk defa HAWAR dergisinde kullandığı alfabedir. Bu önemi nedeniyle HAWAR dergisinin çıkışı tarihi olan 15 Mayıs (1932), KÜRT DİL BAYRAMI olarak kutlanmaktadır.

Kürt Dil Bayramında; Kürt dilini, tarihini, edebiyatını, dilbilgisini ve kültürel mirasını kutlamak için dil konferansları, dil ve edebiyat üzerine söyleşiler, şiir ve edebiyat okumaları, tiyatro ve müzik gösterileri, dil yarışmaları ve sergiler gibi  etkinlikler düzenlenmektedir.

Bu bayram, Kürt dilinin korunması ve geliştirilmesi için bir fırsat olarak görülmektedir. Kürt toplumunda dilin ve kültürün öneminin vurgulanmasına yardımcı olduğunu düşünüyorum. Aynı zamanda, Kürt halkının dil ve kültür haklarını savunma ve dilin resmi statüsünü talep etme amacını da taşır.

Kürt Dil Bayramınız Kutlu Olsun!

Cejna Zimanê Kurdî Pîroz Be!

Yazımı detaylandırmadan önce KÜRT DİL BAYRAMINI gönülden kutluyor, Bağımsız Kürt Dillerinin (Kurmançça, Soranca, Zazaca, Kelhurca, Lekçe ve Goranca) gelişiminin önündeki tüm engellerin kaldırılmasını diliyor, yeni nesillerin dillerini özgürce ve etkin bir şekilde kullanmasını temenni ediyorum.

“Kurmançça” ifadesini özellikle vurgu yaparak kullanıyorum çünkü Bağımsız Kürt Dillerinden Soranca, Kelhurca, Lurca ve Goranca halen Arap harfleriyle yazılmaktadırlar. Ayrıca, Kuzey Irak Kürdistan Bölgesi’nde Kurmançça hâlâ Arap harfleri kullanılarak yazılmaktadır. Eski-Sovyetler Birliği ülkelerinde Kurmançça, Kiril ve Latin harfleriyle yazılmaktadır. Sadece Latin harflerini kullanan tek Bağımsız Kürt Dili şu an Zazacadır.

KÜRT DİL BAYRAMI vesilesiyle buradan dünyadaki tüm Kürt aydın ve yazarlarına bir çağrıda bulunmak istiyorum: Bağımsız Kürt dilleri için lütfen “lehçe / zarava” gibi ifadeler kullanarak kendi dillerimizi önemsizleştirmeyelim. Merak etmeyiniz bunu yaptığınızda Kürdistan’ı parçalamış olmayacaksınız, sadece dillerin gelişmesinin önündeki psikolojik bir engeli kaldıracaksınız. Kürdistan zaten binlerce yıllık tarihi boyunca farklı dil, din ve kültürleri barış içinde bünyesinde barındırmış, bu yanıyla tarihteki onurlu yerini almıştır. Unutmayalım psikolojik engel, yasal engelden daha ciddidir ve tahribat gücü daha yüksektir. Kendi bağımsız dillerimizi “lehçe” olarak tanımlayınca, Hükûmetler de Kurmançça ve Zazacayı “yaşayan diller ve lehçeler” sınıflandırmasına ve listesine dahil ederek bir anlamda varlıklarını yok sayarlar.

Bugün Zazaca ve Kurmançça binlerce köy ve kasabada 7/24 konuşulmaktadır. Acaba aynı listeye dahil edilen Adiğece, Abazaca, Lazca, Gürcüce, Arnavutça ve Boşnakça Türkiye’de binlerce köyde 7/24  konuşulmakta mıdır? Zazaca ve Kurmançça, Kürt halkının var oluş biçimidir; bütün toplumsal değerler bu iki dilin üzerinde yükselir ve anlam kazanır.

Anadilin öğrenilmesi sürecini biyolojik ve doğuştan gelen mekanizmalar üzerinden açıklayan ünlü bilişsel ve dilbilimci Noam Chomsky, bir çocuğa verilecek en büyük cezayı, aile içinde edindiği dili sonraki yıllar özgürce geliştirmesinin engellenmesi olarak tanımlar.

Sonuç olarak, kendi dilinin tarihi önemini, çeşitliliğini ve özelliklerini bilmeden etkili ve sonuç alıcı hedefler ortaya koymak mümkün değildir. Böyle olunca her Dil Bayramı, reddedileceği kesin olan sözde bir yasa tasarısı sunmak veya yapılan birkaç toplantıyla gösterişten öteye gitmez.

İLK KURMANÇÇA LATİN ALFABESİ

İlk Kurmançça Latin Alfabesi sanıldığı gibi Celadet Ali Bedirxan’a ait değildir. İlk Kurmançça Latin Alfabesi 1928 yılında Süryani asıllı İsahak Marogûlov ve Kafkasya Kürtlerinden Ereb Şemo’nun birlikte çalışmasıyla ortaya çıkardıkları Marogûlov-Şemo Alfabesidir.

Vefa borcu olarak öncelikle bu iki önemli şahsiyeti onurlandırmak isterim:

ÎSAHAK MAROGÛLOV KİMDİR?

Kürtçe Latin alfabesi denildiğinde akla ilk gelen isim İsahak Marogûlov’dur. 1868 yılında doğan Îsahak, köken olarak Asurî’dir (Süryani). Babası 19. yüzyılda İran’dan Ermenistan’a göç eder, Erivan’ın Dıvin köyüne yerleşir. Beş yaşında annesini kaybeden Îsahak’ı babası Fahred okutur. Îsahak, öğretmen okulunu bitirdikten sonra, 1888 yılında Nahçıvan’ın Şaxtaxte köyünde, daha sonra 1893 yılında Qemerli köyünde öğretmenlik yapar. Îsahak Marogulov daha çocukken Kürtçe konuşmayı öğrenir. Her yıl ailesi ile çıktığı Elegez yaylalarında aylarca Kürt çocuklarla birlikte yaşadığı için Kürtçeyi anadili gibi konuşur. Îsahak, Kürtçeyi ilk olarak 1928’de Latin Alfabesine çevirir.

Îsahak’ın oğlu Victor’a göre babasının Kürtçe alfabe hazırlama fikri Sürmeli’ye (Iğdır) bağlı bir Kürt köyü olan Zor’da (bugün Karaçomak köyü) Rusça dersi okuttuğu yıllarda ortaya çıkar. Kürt alfabesi ve kültürü üzerine çalışmalarına 6 Eylül 1933’te ölünceye kadar devam eder.

Marogulov’un hazırladığı alfabe, 1929 yılında Kürt ve Ermeni bilim adamlarından oluşan özel bir alfabe komisyonu tarafından uygun görülür. O dönemki birçok gazetede alfabenin kabul edilişi duyurulur, Marogulov ile röportajlar yapılır. Bu röportajlara ve kendisi hakkındaki bilgilerin birçoğuna Reye Teze’den ulaşmak mümkündür. Marogulov, Kürt dili ve kültürü üzerine eserler ortaya koyar.

Bazı Kürt yazarlar, Marogulov’un hazırladığı alfabeyi Erebê Şemo’ya mal ederler. Alfabenin hazırlanması için sadece Erebê Şemo değil birçok Emeni ve Kürt yazar Marogulov’a yardımcı olmuştur. Ama tarih bir bilimdir ve belgelere dayanır. Sovyet Kürtleri için Kürtçe alfabe hazırlayan kişi Îsahak Marogulov’dur.

Îsahak Marogulov’un Kurmançça için hazırladığı Latin harfleri 

Latin harfleriyle Reye Teze (Yeni Yol) Gazetesinin İlk Sayısı (26 Mart 1930)

Alfabenin yaygınlaşması için var gücüyle çalışır. Kürtçe alfabeyi öğretecek öğretmenler için “Kendi Kendine Öğren” adlı bir kitap hazırlar, bu konuda birçok makale ve yazı yayımlar.

Îsahak Marogûlov’un vefatından sonra, Kürt aydınları toplanır, şu kararları alırlar:

1. Açılacak ilk Kürtçe okul onun adını taşıyacaktır.
2. Eşine maaş bağlanacaktır.
3. Yıllardır üzerinde çalıştığı arşivindeki yazıları basılacaktır.

Bana kalırsa en önemli kararlardan birisi de Reye Teze (Yeni Yol) gazetesinin ilk sayısının çıktığı 26 Mart 1930 tarihinde Iğdır’ın Zor (Karaçomak) köyünde Kurmanççayı yazı dilinde Latin alfabesiyle ilk kullanan Süryani Îsahak Marogulov’u saygıyla anmak olmalıdır.

EREB ŞEMO (Erebê Şemo)

Kürt romanının babası olarak kabul edilen Erebê Şemo, Rus yönetiminde, Kars Oblast’ına bağlı Susuz köyünde (bugün ilçe) 23 Ekim 1897’de dünyaya gelir. Çobanlık yapar. 1916’da demiryolu inşaatında çalışırken Bolşeviklerle tanışır. Bir mitingde Bolşevizm lehine konuşma yaptığı için tutuklanır, Sarıkamış Cezaevine konur. Serbest kalınca, partinin isteğiyle, köyünde propaganda yapmakla görevlendirilir. Çarlık polisinin takibine uğrayınca Stavropol’a (Kuzey Kafkasya) kaçar. İç Savaş’ın bütün gücüyle devam ettiği 1917-1920 yılları arasında Kızıl Muhafız olarak Kuzey Kafkasya’da savaşa katılır. Erebê Şemo, hayatının ilk yıllarını “Şivanê Kurmaca (Kürt Çoban)” isimli ünlü romanında kaleme alır.

Erebê Şemo, 1918’de Rusya Komünist Partisi’ne üye olur. 1920’de Moskova Lazaryan Enstitüsü’ne kaydolur. Dört yıllık eğitimin ardından Ermenistan’a geri döner. 1924-1931 yılları arasında Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Ulusal Azınlıklar bölümünde çalışır. 1931-1932 yılları arasında Leningrad Tarih Felsefe Dilbilim ve Edebiyat Enstitüsü, Kürdoloji Bölümünde doçent olur.

1927’de Ermenistan Kültür ve Eğitim Komiserliği’nin kararıyla Kürtler için Latince bir alfabe oluşturulması kararı alınır. Bu görev Erebê Şemo ile Asuri Kürdolog İsahak Marogulov’a verilir Şemo-Marogulov Alfabesi olarak anılan bu alfabe, bir yıl sonra başarıyla tamamlanır. Bu aynı zamanda, Latince ilk Kürt alfabesidir. Bu alfabeyle, 25 Mart 1930 günü Riya Teze (Yeni Yol) gazetesinin ilk sayısı çıkar. (Celadet Elî Bedirxan’ın Latince alfabesi 1932’de, Hawar Dergisinin yayınlanmasıyla uygulamaya girer.) Erebê Şemo, 1 Ocak 1931’de Erivan’da açılan Kürt Öğretmen Okulu’nun ilk müdürü olarak hizmet verir.

Sürgün Yılları

Erebê Şemo, 1937’de talihsiz bir olay yaşar. Bir nedenle Ermenistan Komünist Partisi Genel Sekreteri tutuklanır. Evrakları arasında Erebê Şemo’nun da bir mektubu bulununca, yakın arkadaşı olduğu düşüncesiyle, Leningrad’ta tutuklanır, Sibirya’ya sürgün edilir. İlk evliliğini bir Almanla yapan Erebê Şemo, sürgünde Rus bir kadınla evlenir, Asê ve Zinê isimli iki kızı dünyaya gelir. 19 yıl boyunca sürgünde zor koşullarda hayatını devam ettirir. Demiryollarında çalışır. Dostlarıyla sohbetinde, şaka yollu olsa da “O bölgedeki demiryollarının yarısı benim eserimdir,” dediği bilinir. Ana dili Kürtçeyi unutmamak için akşamları uyumadan önce Kürtçe kendi kendine hikayeler anlattığı söylenir.

Stalin’in ölümünden sonra 1956’da Ermenistan’a döner.

Erebê Şemo, büyük Rus yazarı Maksim Gorki ile tanışma fırsatı bulur. Gorki, Erivan’a geldiğinde Erebê Şemo’nun el yazması romanı “Kürt Çoban”ı değerlendirir, övgüyle “Kürt halkı, kendi yazarı Erebê Şemo’nun diliyle konuşuyor,” yorumunu yapar.

Erebê Şemo, 21 Mayıs 1978’de Erivan’da hayata gözlerini yumar. Bugün Erivan’da Abovyan Sokağında yaşadığı evin duvarına Rusça bir mermer üzerine şöyle yazar: “Bu evde 1963’ten 1978’e kadar Kürt yazar, kamu çalışanı Arab Şamoeviç Şamilov yaşadı.”

Erebê Şemo, anadili Kürtçenin yanı sıra Ermenice, Osmanlıca (Türkçe), Rusça, Gürcüce, Almanca ve Azericeyi anadili gibi konuşup yazabiliyordu.

Eserleri:

1. Şivanê Kurmanca (Kürt Çoban) (1935)
2. Berbang (Şafak) (1958)
3. Kela Dimdim (Dimdim Kalesi) (1966)
4. Jiyana Bextewar (Mutlu Hayat) (1959)
5. Hopo (1969)

BEDİRXAN AİLESİ

Kürdistan’da Malbata Bedirxaniyan, Malbata Barzaniyan, Malbata Babaniyan, Malbata Geylaniyan, Malbabata Cemilpaşa gibi önemli aileler vardır. Bedirxan ailesi de bunlardan birisidir.

Bedirxan Ailesinin isim babası Bedirxan Beg vefat ettiğinde 21 erkek 21 kız çocuğunun hayatta olduğu bilinmektedir. Gerçek sayının bunun çok üstünde olduğunu dikkate alırsak yukarıdaki şecerede sadece bu aileden çıkmış önemli isimleri göstermekle yetindim.

CELADET ALİ BEDİRXAN

Celadet Ali Bedirxan’ın büyük babası Mir Bedirxan (1851-1926), Cizre-Botan Beyliğinin son emiriydi. 1846’da Osmanlı İmparatorluğu’na karşı ayaklanır ancak yenilir. Bu yenilgi hem Kürdistan hem de Mir Bedirxan’ın temsil ettiği Aziziyan ailesi için bir dönüm noktası olur. Mir Bedirxan ve ailesi Cizre’den alınarak İstanbul’a, ardından Girit Adası’na sürgün edilir. Mir Bedirxan, 1868’de sürgün olduğu Şam’da vefat eder. Dört karısı, çocukları ve torunları da sürgüne maruz kalırlar. Aile fertleri, İstanbul’a ve Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer bölgelerine sürgün edilirler.

Bedirxan Beg

Celadet Ali Bedirxan, 26 Nisan 1893’te İstanbul’da dünyaya gelir. Dünyaya geldiğinde ailesi sürgündeydi. Babası Emin Ali Bedirxan, ailenin en önde gelen üyesidir. Annesi Seniha Hanım Çerkez’dir. Babası Emin Ali Bedirxan, İstanbul Adliyesi Müfettişiydi. Ayrıca o yıllarda Kürt hareketi içerisinde de önemli bir yere sahipti.

Osmanlı Devleti, Bedirxani ailesinin Kürdistan’a gitmesini yasakladığı için Emin Ali Bedirxan, çocuklarını Kürt kültürü ve diliyle tanıştırmak için Kürdistan’dan hikâye anlatıcıları ve dil öğretmenleri getirtir. Bu öğretmenlerden birisi de çocuklarının başöğretmenliğini yapan ünlü Kürt şair Hêcî Qadirê Koyi’ydi.

Hecî Qadirê Koyi

Osmanlılar, Bedirxan ailesinden şüpheleniyordu. Bu yüzden onlara resmi iş veriyor ve sürekli yerlerini değiştiriyorlardı. Celadet Ali Bedirxan’ın çocukluğu babasıyla birlikte sürgünlerde geçer. Bu nedenle İstanbul, İsparta, Edirne, Kanya, ​​Aqqa, Nahlus ve Selanik gibi şehirlerle tanışır.

Celadet, 18 yaşında İstanbul’daki Harbi Medresesi’ne gitmeye başlar. Birinci Dünya Savaşı yıllarında subay eğitmenliği yapar ve Kafkas cephesinde Ruslara karşı savaşır.

Savaş sonucunda Osmanlı Devleti’nin yenilgiye uğraması ve Kürt yurtseverler arasındaki örgütlenme sürecinin ardından Celadet Ali Bedirxan, İstanbul’da siyasi işlere karışır, Kürt Têali Cemiyeti’nin (Kürt Toplumunu Geliştirme Derneği) kurucuları arasında yer alır.

İki kardeş: Kamuran Ali Bedirxan ve Celadet Ali Bedirxan

Savaştan sonra İngiltere, Kürdistan’da bazı çabalar içine girer. Celadet Ali Bedirxan; kardeşi Kamuran, Ekrem Cemil Paşa ve Faiq Tevfik ile birlikte 1919’da Kürdistan’a gider. Bunların arasında İngiliz İstihbarat Subayı Binbaşı Edward Noel de vardır.

Celadet Ali Bedirxan ve arkadaşlarının gezisinden haberdar olan Kemalistler, üzerlerine süvari göndererek onları geri dönmeye zorlarlar. Bu gezi sırasında Celadet Ali Bedirxan, Malatya’ya kadar gider, ülkenin genel durumunu yakından gözlemleme şansı bulur. Ayrıca aşiretler arasında atasözü ve hikâye derler.

(Sağdan sola oturanlar) Celadet Ali Bedirxan ve Kamuran Ali Bedirxan

1923’de Kemalistler iktidara gelip İstanbul’u ele geçirdiğinde, Badirxan Ailesi dahil Kürt liderlerine ölüm emri verilir. Bunun üzerine Celadet Ali Bedirxan, 1923 yılında kardeşleri Kamiran, Safter, Tevfik ve yeğeni Haqi ile birlikte Almanya’ya gider, üniversite eğitimine başlar. Hukuk alanında doktora derecesi alır. 1925 yılında Şeyh Sait isyanı başlayınca Celadet Bedirxan, gizlice Kürdistan’a gelerek isyana katılmak ister, ancak ülkeye ulaştığında isyan bastırılmıştır. Göçebe aşiretlerin yardımıyla bir kez daha Kürdistan’dan ayrılarak Almanya’ya geri döner.

Celadet Ali Bedirxan, siyasi hayatında birçok milliyetçi faaliyete katılır. 1927 yılında Xoybûn Cemiyeti’nin kurucuları arasında yer alır.

Xoybûn Cemiyeti: (Ayakta soldan sağa) Yado, Sadîn Telha; (oturanlar soldan sağa) Memduh Selim, Celadet Ali Bedirxan, Kamuran Ali Bedirxan

Celadet Ali Bedirxan Latin harfli Kürtçe yazının öncüsü olarak tanınır. Kürt dili araştırmaları alanında çalışır, sürgünde Hawar ve Ronahi dergilerini yayınlar. Celadet Ali Bedirxan’ın eserleri çağdaş Kürt edebiyatının temelini oluşturur.

Celadet Ali Bedirxan, Kurmanççanın yanı sıra İngilizce, Fransızca, Almanca, Türkçe, Farsça, Arapça, Rusça ve Yunanca biliyordu.

Küçük kardeşi Safter Almanya’da hastalıktan vefat etti. Diğer kardeşi Tevfik, Türkiye’ye döner. Soyadını “Çınar” olarak değiştirir. Tevfik Çınar’ın yeğeni Vasıf Çınar, bir dönem Maarif Nazırı olarak hizmet eder.

Celadet Ali Bedirxan, Şam’a yerleştikten sonra 1931’de Fransız hükümetinden Suriye’de dergi çıkarmak için izin alır. Hazırlıkların ardından 15 Mayıs 1932’de Hawar’ın ilk sayısı okurlarla buluşturur. Celadet Ali Bedirxan’ın hedefi bu dergi aracılığıyla Latin alfabesini Kürdistan’a yaymaktır. Celadet Ali Bedirxan aynı yıl “Kürtçe Dilbilgisinin Temelleri” adlı gramer kitabını yayımlar.

Celadet Bedirhan Şam’da kötü bir durumda, Salihiye Caddesi’nde bir odada yaşıyordu. Bu oda, Hawar’ın merkezi, bir misafirhane ve uyuyacak bir yerdi. 1935 yılında evlenir. Cemşîd ve Sinemxan adlı iki çocuğu dünyaya gelir.

İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte Suriye’deki Kürt aydınlarına yönelik siyasi baskılar yeniden başlar. Fransız hükümeti Celadet Ali Bedirxan’ı 1943-1946 yılları arasında Şam’da yaşamaya zorlar. Şam’daki bu zorunlu ikamet, Suriye rejimi tarafından 1948 yılına kadar sürdürülür. İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasından sonra gazeteciliğe başlayan Celadet Ali Bedirxan, 1942’de Şam’da Ronahi Dergisi’ni çıkarır. Ronahi’nin ilk beş sayısı Dünya Savaşı haberleriyle ilgiliydi.

Celadet Ali Bedirxan, entelektüel yaşamında dergilerin yanı sıra pek çok kitap da kaleme alır. Maddi sıkıntılar nedeniyle 1950 yılında Şam’a yakın Hejan köyünde çiftçiliğe başlar. Ailesine destek olabilmek için böyle bir iş yapmak zorundaydı. Birçok zengin arkadaşı olmasına ve ona yardım etmek istemelerine rağmen O, yardımları kabul etmez. Pamuk tarlasını sulamak için Hejan köyünde büyük bir kuyu kazdırır. Ailesine yazdığı mektuplarda kuyuya “Qeder Kuyusu” adını verdiğini söyler.

Mir Celadet, 15 Temmuz 1951’de Şam’ın Hejan köyünde vefat etti. Naaşı Şam’ın Kürt mahallesindeki Mevlana Halid Nakşibendi Mezarlığı’nda dedesi Bedirxan Beg’in yanına defnedildi.

Celadet Ali Bedirxan’ın cenaze töreni (Şam, 1951)

Miqdat Midhet Bedirxan tarafından yayımlan ilk Kürt gazetesi KURDİSTAN (1898, Kahire)

(Bedrixan Ailesi/1880) (Ön sıra soldan sağa) Emin Ali Bey, Ali Şamil Paşa, Bahri Bey; (Arka sıra soldan sağa) Murat Remzi Bey, Hasan, Miqdad Midhat Bey, Kamil Bey

(Üç kardeş) (Soldan sağa) Kamuran Ali Bedirxan, Sureyya Bedirxan ve Celadet Ali Bedirxan

(Üç kardeş) Celadet Ali Bedirxan, Safter Bedirxan ve Kamuran Ali Bedirxan

Abdurrezak Bedirxan

Abdurrezzak Bedirxan’ın kızı Prenses Leyla Bedirxan (İlk Kürt kadın modern dans sanatçısı)

KÜRT DİL BAYRAMI’NI SELAMLAMA VE KURMANÇÇAYA KATKI ANLAMINDA KISA BİR KURMANÇÇA-TÜRKÇE-İNGİLİZCE MEDYA/GAZETE SÖZLÜĞÜ EKLİYORUM: