AZERBAYCAN ADI-KARS TARİHİ

02/01/2021

Azerbaycan’ın Adı Azerbaycan adını Arap tarihçiler Arran ve Şirran olarak adlandırmaktadırlar. Fakat Mehmet Emin Resulzade‟ye göre Makedonyalı İskender‟in kurduğu YunanBahter İmparatorluğu‟na karşı bağımsızlığını ilan eden Satrap Atropet‟in adından gelir. Ahmet Caferoğlu ise Azerbaycan adının “atar ve patar” kelimelerinin birleşmesi ile oluştuğunu düşünmektedir. “Atar” Farsçada “ateş”, “patar” ise “ülke” anlamına gelmektedir. Birçok kişi ve tarihçi ise Azerbaycan adının Farsçada aynı anlama gelen “azer” sözünden çıktığına inanır. Bu düşünceye göre Azerbaycan “ateş ülkesi” demektir1 . Azerbaycan Tarihi Azerbaycan M.Ö. 8. yüzyılda kurulmuş Mana İmparatorluğu‟ndan günümüze kadar pek çok kavmin denetiminde bulunmuş, pek çok medeniyete ev sahipliği yapmış, topraklarında büyük mücadelelere sahne olmuş bir ülkedir. V., VI., VII. ve VIII. yüzyılın sonuna kadar Araplar bu bölgeye hâkim olmuş ancak bölge halkını Araplaştıramamışlardır. 1029‟da ise Selçukluların bu bölgeye egemen olmasıyla Azerbaycan Türk hâkimiyetine geçmiştir. X-XI. yüzyılda Azerbaycan‟a Oğuz Türkleri gelmeye başlamıştır. Selçuk Bey‟in torunu Çağrı Bey Azerbaycan‟ı almış ve bazı Oğuz boylarını bölgeye yerleştirmiştir. 1064 yılında Azerbaycan kesin biçimde Selçukluların eline geçmiş ve Büyük Selçuklu devletinin bir eyaleti olmuştur. 18. yüzyıla kadar birçok devletin hâkimiyeti altına geçen Azerbaycan bu yüzyılın başından itibaren Rusların etkisinde kalmıştır. 1828 yılında Türkmen Çay Antlaşması ile Aras Nehri sınır olmak üzere Kuzey ve Güney Azerbaycan olmak üzere ikiye ayrılmıştır. 90 yıllık Rus hâkimiyetinden sonra ise 28 Mayıs 1918‟de Mehmet Emin Resulzade önderliğinde Kuzey Azerbaycan‟da demokratik bir Cumhuriyet kurulmuştur. 27 Nisan 1920‟de Bolşevik ordusu Azerbaycan‟a girmiş ve 1 Mayıs‟ta Bakü‟yü ele geçirmiştir. 6 Temmuz 1923‟te ise Azerbaycan 1 Ahmet Buran, Ercan Alkaya, Çağdaş Türk Lehçeleri, (5. bs.), Akçağ Yay., Ankara 2007, s. 69. 2 SSCB‟ye “Azerbaycan SSC” adıyla dâhil edilmiş, 30 Ağustos 1991‟de ise bağımsız bir Cumhuriyet olarak kurulmuştur2 . Azerbaycan Cumhuriyeti Azerbaycan Cumhuriyeti, Nahcivan ve Dağlık Karabağ bölgesini içine alan 86800 km2 lik bir coğrafi alana sahiptir. Doğuda Hazar Denizi, kuzey-batıda Gürcistan, güneyde İran, güney-batıda ise Ermenistan ile çevrilidir. Başkenti Bakü‟dür3 . Azerbaycan Türkçesi Azerbaycan Türkçesi, Batı Türkçesinin doğu sahası içinde gelişen yazı dilinin adıdır. Oğuzca‟ya dayalı olarak 13. yüzyıldan günümüze kadar kullanılan Batı Türkçesi zamanla Osmanlı Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi olarak iki daireye ayrılır. Azerbaycan Türkçesi Doğu Oğuzca, Osmanlı Türkçesi Batı Oğuzcadır4 . Azerbaycan Türkçesinin özellikleri 13. ve 14. yüzyılda doğmaya başlar. Bu dönemde Azerbaycan Türkçesi Anadolu Türkçesi ile iç içedir. XII. yüzyılda Ahmet Yesevi‟de Oğuzca özelliklerin kullanıldığı görülmektedir. XII. ve XIII. yüzyıllarda Azeri-Anadolu ayrımı bulunmaz. XV. yüzyıldan kalan Dede Korkut, Kadı Burhanettin Divanı, Hasanoğlu‟nun Şiirleri gibi birçok eserde de Azerbaycan Türkçesinin dil özellikleri görülür5 . Azerbaycan sahası dil coğrafyası bakımından Doğu Anadolu, Güney Kafkasya ve Kafkas Azerbaycan‟ı, İran Azerbaycan‟ı, Kerkük ve Irak-Suriye Türkleri bölgelerini içine alır. 14. yüzyıldan itibaren tek bir çizgi halinde, günümüze kadar gelen Azerbaycan Türkçesi 1828‟de Azerbaycan‟ın ikiye ayrılması ile kesintiye uğramıştır. Bugün Güney Azerbaycan‟da Farsça yazı dili konumundadır. Dolayısıyla Azerbaycan Türkçesi‟nin yazı dili olarak merkezi Kuzey Azerbaycan‟dır6 . Azerbaycan dili dört gurup etrafında toplanmaktadır: 2 Buran, Alkaya, Age. , s. 70. 3 Gülşen Seyhan Alışık, “Azerbaycan Türkçesi”, Türkler, C. 19, Ankara 2002, s. 227. 4 Buran, Alkaya, Age. , s. 73. 5 Buran, Alkaya, Age. , s. 73. 6 Buran, Alkaya, Age. , s. 73. 3 1. Doğu Gurubu Ağızları: Bakü, Şamahı, Guda diyalektleri, Mugan gurubu ve Lenkeran ağızları. 2. Batı Gurubu Ağızları: Gazah, Karabağ, Gence ve Ayrım ağzı. 3. Kuzey Gurubu Ağızları: Nuha ve Zagalata-Gah ağızları. 4. Güney Gurubu Ağızları: Nahçivan, Ordubat, Tebriz ve Yerevan ağızları7 . Ayrıca bugün Azerbaycan Türkçesi Kars ve çevresinde de konuşma dili olarak varlığını sürdürmektedir. KARS Kars Adının Kökeni ve Anlamı Kars bölgesinin ilk adı, M.Ö. 12. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren çivi yazılı Assur belgelerinde Daiaeni, M.Ö.9. yüzyılın ilk çeyreğine ait çivi yazılı Urartu belgelerinde ise Diauehi olarak geçmektedir. Eski çağda ise Amasyalı coğrafyacı Strobon‟un Geogrophika adlı eserinde Kars bölgesi Corzene olarak adlandırılmıştır8 . Bugünkü Kars adı ile ise özdeşleşen Charsa ve Chorsa isimleri ilk kez 2. yüzyılda Antik Devrin son büyük coğrafya yazarı Ptoloemcios‟un Geogrophika Hyphegeseis adlı eserinde görülmektedir. Bizans‟ın imparator tarihçisi Constantin Propyhrogonetus‟da bu bölgeyi Kars olarak adlandırmıştır9 . Kars adının anlamı 13. yüzyılda Ermeni yazar Vardan tarafından “güç, kuvvet yapabilmek” ve “kalın sicim, urgan” olarak yorumlamıştır. 11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmut “Kars’ın deve ve koyun yününden yapılan elbise”, “Karsak’ın da derisinden güzel bir kürk yapılan hayvan, bozkır tilkisi” olduğunu yazmaktadır10 . Gürcü dilinde ise Kars‟ın anlamı “Kari” kelimesinden “avlu”, “geçit”, “kapı” anlamına gelmektedir. Bu anlamlardan da anlaşıldığı gibi Kars, Kafkasya ile Anadolu arasında tarihsel bir köprü görevi üslenmiştir11 . 7 Buran, Alkaya, Age. , s. 74. 8 Oktay Belli, “Kars Adının Kökeni ve Anlamı”, Oktay Belli (Ed.) 2. Kent Kurultayı Kafkasyada Ortak Geleceğimiz, (ss. 22-29), Kars 2007. 9 Belli, Age., s. 22. 10Belli, Age., s. 22. 11 Belli, Age., s. 23. 4 Kars’ın Tarihi Kars yöresi Poleolitik Dönem‟den başlayarak Orta Tunç Çağı‟na kadar kesintisiz bir kültür silsilesine mekân olmuştur. Bu bölgede yazılı tarih Urartular‟ın bölgede hüküm sürmesiyle başlamıştır. M.Ö. 9. ve 6. yüzyıllar arasında Kars Krallığı‟nın ismi Diauekhi Krallığıdır. M.Ö. 550 yılında Urartular‟ın Persler‟in egemenliğine girmesiyle yöre için yeni bir tarih sayfası açılmıştır. Persler‟in ardından ise bu bölge sırasıyla Arakslar, Tigranlar ve Sasaniler‟in eline geçmiştir12 . 646 yılında Araplara teslim olan Kars, Ermeni-Gürcü Bagrat Krallığı‟na başkentlik yapmış ve 1064 yılında Selçukluların egemenliğine girmiştir. Gürcülerin akınına uğrayan bölge 1243 yılında Moğolların daha sonra ise Altınordu Devleti, Karakoyunlular ve Akkoyunlar‟ın egemenliği altına girmiştir. 1534 yılında ise Kanuni Sultan Süleyman tarafından Osmanlı Devleti‟ne dâhil edilen bu bölge 19. yüzyıla kadar birçok kez Ruslar ve İranlılar tarafından işgal edilmiştir. 1828-1829 OsmanlıRus Savaşı sırasında Rus ordusunun komutanı olan İvan Paskeviç tarafından ele geçirilen Kars, bundan kısa bir süre sonra Osmanlı tarafından alınmış ve 93 Harbi olarak bilinen savaşın ardından 40 yıl kadar Rusya‟nın kontrolünde kalmıştır. 1918‟de Bolşevik İhtilali‟nin ardından Birest-Litovks Antlaşması ile Osmanlılara bırakılmış, 25 Nisan 1918‟de 40 yıldan sonra tekrar Osmanlı topraklarına dâhil edilmiştir. MartNisan 1918‟de Ermenilerin şehre girmesi ile Osmanlı ordusu buradan çekilmek zorunda kalmıştır. Buna engel olmaya çalışan Karslılar kendi imkânları dâhilinde Wilson Prensiplerine uyarak 5 Kasım 1918‟de Milli İslam Şurası adıyla demokratik bir hükümet kurarak Batum, Artvin, Ahılkelek, Nahcivan ve Ordubad‟daki hükümete katılmış ve sonrasında sancak ve ilçe teşk
ilatları kurmuşlardır. Böylece başkenti Kars olan 36000km2 lik yerli Türk hükümeti kurulmuştur. Bu hükümet 18 Ocak 1919‟da Güney Batı Kafkas Cumhuriyeti adını aldı. Kars Kurtuluş Savaşıyla 30 Ekim 1920‟de Türk kuvvetleri tarafından alınmış, 1921‟de yapılan Moskova ve Kars Antlaşmaları ile yeni sınırlarına kavuşan Kars, Cumhuriyetin ilanından sonra aynı adla il merkezi yapılmıştır13 . 12 Kars (t. y.), Erşim tarihi: 02.07.2010, http: // tr. wikipedia.org / wiki / Kars. 13 Kars (t. y.), Erşim tarihi: 02.07.2010, http: // tr. wikipedia.org / wiki / Kars. 5

ATÜRK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TÜRK DĠLĠ VE EDEBĠYATI ANABĠLĠM DALI
Hüsna KAVAKLIÇEġME
KARS VE IĞDIR AZERĠLERĠ AĞZI
(DĠL ĠNCELEMESĠ- METĠN- DĠZĠN)
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ